Ο Πύργος είναι μεγάλος οικισμός και πρώην κοινότητα της επαρχίας Μονοφατσίου με 1.098 κατοίκους κατά την απογραφή του 2001. Απέχει από το Ηράκλειο 49,5 χλμ. Σήμερα αποτελεί Δημοτικό διαμέρισμα και ιστορική έδρα του Δήμου Αρχανών Αστερουσίων. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και παράγονται λάδι, επιτραπέζια σταφύλια και μεγάλη ποικιλία λαχανικών. Μεταξύ άλλων, στον οικισμό λειτουργούν ΚΕΠ, Δημοτικό Σχολείο, νηπιαγωγείο, Γυμνάσιο, περιφερειακό ιατρείο, τράπεζες, δημοτικό αναψυκτήριο, συμβολαιογραφείο, αστυνομικό τμήμα, ταχυδρομείο και άλλα. Στα ανατολικά του Πύργου οργανώνονται εκδηλώσεις σε ένα μικρό άλσος, κάθε Πρωτομαγιά. Ιεροί ναοί στον Πύργο είναι της Αγίας Ειρήνης, η δίκλιτη του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Κωνσταντίνου, με τοιχογραφίες και με επιγραφές από τον 7ο αιώνα και το 1314, της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, του Αγίου Ραφαήλ, της Αγίας Παρασκευής και του Προφήτη Ηλία. Το χωριό πανηγυρίζει στις 5-6 Αυγούστου. Σύμφωνα με την παράδοση, στη θέση της πολιούχου εκκλησίας της Μεταμορφώσεως ήταν μοναστήρι με καλογριές.
Με 1.148 κατοίκους στο σύνολό του, το Δημοτικό διαμέρισμα Πύργου συγκροτούν οι οικισμοί:
- ο Πύργος [ 1.098 ], έδρα του Δημοτικού διαμερίσματος.
- η Μουρνιά [ 36 ], η οποία υπαγόταν στον Πύργο, όταν ακόμα ο τελευταίος ήταν κοινότητα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 580 μέτρων.
- ο Πρινιάς [ 14 ], σε υψόμετρο 560μ. Όπως και η Μουρνιά, και αυτός ο οικισμός βρίσκεται στα Αστερούσια Όρη.
Η ονομασία του χωριού οφείλεται σε πύργο, ο οποίος βρισκόταν στην οχυρή θέση Απάνω Πύργος. Αναφέρεται μάλιστα και σε επιγραφή που χρονολογείται από τον 1ο αιώνα μ.Χ
Ο Πύργος ήταν φέουδο του Λατινικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινουπόλεως και νοικιαζόταν με όλα τα υπάρχοντά του και τους κατοίκους το 1271 στον Ιάκωβο Μουδάτσο . Στην ενετική απογραφή του 1583 το βρίσκουμε με την ονομασία Pirgo και με 169 κατοίκους. Στην ίδια απογραφή καταγράφεται η Μουρνιά (Murnea) με 102 κατοίκους και οι δύο οικισμοί του Πρινιά: Prinea Apano (59 κατ.) και Prinea Catto (48 κατ.), ενώ κατά την Τουρκοκρατία κατοικούνταν από Ελληνες στο μεγαλύτερο μέρος του καθώς και από Τούρκους. Το 1920 αποτέλεσε την έδρα της επαρχίας. Το χωριό αναφέρεται ως έδρα της επαρχίας Μονοφατσίου, η οποία έχει πάρει το όνομα αυτό απο τον Ενετό Φεουδάρχη Βονιφάτιο. Η δυτική συνοικία του χωριού ονομάζεται Καλογερικό, επειδή στο μέρος αυτό βρισκόταν το μοναστήρι του Προφήτη Ηλία, που τα ερείπιά του βρέθηκαν τελευταία.
