Κάθε χρόνο στις 17 του Γενάρη...
Εθιμο μοναδικό, όσο μοναδικός είναι και ο τόπος, όσο μοναδική είναι και η ιδιότυπη κοινωνία, αρμονική συνύπαρξη ποιμένων και ναυτικών. Τα «ζυμαρένια ανθρωπάκια του Αγίου Αντωνίου». Ή αλλιώς, τα ανθρωπόσχημα τάματα που σημάδεψαν γενιές και γενιές Σφακιανών.
Τόπος άγονος, γη ξερή, μα από τα σπλάχνα της προβάλλουν πότε κάποιες αρχαίες κολόνες, πότε όστρακα από σπασμένα κεραμικά, πότε απομεινάρια και μνήμες από μεγάλα πολεμικά γεγονότα. Κι η θάλασσα απέραντη και δύσκολη, όσο και τα βουνά που νομίζεις πως πέφτουν με ορμή στα νερά της. Ο τουρισμός επέφερε το πιο βαρύ πλήγμα στην ιστορία του τόπου μα και την πιο μεγάλη ανάσα. Προκάλεσε αλλοιώσεις ανεπανόρθωτες και παράλληλα έδωσε το φιλί της ζωής σε μια κοινωνία που ακολουθούσε φθίνουσα πορεία, επίσης ανεπανόρθωτη. Το Λουτρό έχει αλλάξει! Όπως τόσες και τόσες μικρές πατρίδες αγαπημένες.
Σκεφτόμουν τι είναι εκείνο που αντιστέκεται, κρατά περισσότερο, καθώς ανηφορίζαμε με τον Γιώργο το μονοπάτι για να φτάσομε στο σπηλαιώδη ναό του Αγίου Αντωνίου. Και έδωσα μόνος μου την απάντηση: η ψυχή τουν ανθρώπων. Χρειάστηκε να περάσει λίγος καιρός για να επιβεβαιωθεί αυτή η μάλλον πρόχειρη σκέψη. Ο Γιώργος ζήτησε φέτος (τον Γενάρη του 2004) από τις γυναίκες να θυμηθούν το έθιμο που τα τελευταίο χρόνια είχε ατονήσει: τα ψωμιά - τάματα, αυτές τις ιδιότυπες προσφορές στον Αγιο. Κι αμέσως έγινε το θαύμα! Τα δυτικά Σφακιά ξεσηκώθηκαν. Το έθιμο δεν είχε ξεχαστεί. Άλλωστε, κανείς δεν μπορεί να αφήσει πίσω τις μνήμες και τα βιώματα του! Οι παλιές ζυμώτρες θυμήθηκαν την απέριττη αφαιρετική τεχνική τους, τα νέα παιδιά από κοντά, ταξίματα παλιά εκπληρώθηκαν κι ο μικρός ναός γέμισε τάματα και ζ(ύή, μύρισε φρέσκο] ψημένο ψωμί και ευλάβεια, όπως τη βιώνει στην καθημερινότητα του ο λαϊκός άνθρωπος.
Έθιμο μοναδικό, όσο μοναδικά είναι και τα Σφακιά. O Αγιος Αντώνιος εδώ δεν είναι ο «καθηγητής της ερήμου», δεν είναι ο θεμελιοτής του χριστιανικού μοναχισμού, όπως τον ξέρουν σ'όλον τον άλλο κόσμο. Ο Αγιος Αντώνιος των Σφακιανών του Λουτρού είναι... γιατρός. Ας μην το λέει κανένα συναξάρι. Φτάνει που το λέει το μεγάλο συναξάρι της λαϊκής παράδοσης. Αλλωστε, τούτο το λαϊκό συναξάρι δεν μπορεί κανείς νόμος να το καταργήσει, καμιά διάταξη δεν είναι ικανή να το απορρίψει. Ο ιατρός Αγιος περιμένει εκεί στον ίδιο τόπο για αιώνες τώρα, έτοιμος να προσφέρει την ελπίδα στους ανθρώπους που προστρέχουν στο ιερό ζητώντας τη Χάρη του.
Ο Αγιος Αντώνιος θεραπεύει τα σωματικά και τα ψυχικά πάθη, απαλλάσσει τους ανθρώπους από αρρώστιες και πόνους. Ο ναός του είναι μικρός και απέριττος, πιθανότατα αρχαίος τόπος λατρείας αδιερεύνητης. Ένα σπήλαιο σε μια γωνιά της αρχαίας πόλης, στην άκρη του Λιβυκού, μέσα στο οποίο οι παλιοί -περισσότερο από δυο χιλιάδες χρόνια πριν - θα μπορούσαν να λάτρευαν τους δικούς τους θεούς. Ο νότιος τοίχος χτίστηκε κι εξασφαλίστηκε η προστασία του ιερού από τις αντίξοες καιρικές συνθήκες. Τίποτ'άλλο. Μόνο μια αυλή πλακοστρωμένη. Και γκρεμοί. Κι ένα καμπαναριό. 'Οταν χτυπούν τις καμπάνες ακούνε τ'αγρίμια και τα κύματα.
Σ'αυτόν τον Αγιο που γιορτάζει μέσα στο καταχείμωνο οι Σφακιανοί συνήθιζαν να κουβαλούν τα μοναδικά τάματα τους: ψωμιά σε σχήματα ανθρώπων και ανθρωπίνων μελών. Πάνε δεκαετίες από τότε που έφερναν και άρτους ζωόσχημους. Έτσι γιατί σ'αυτές τις κοινωνίες η οικολογία δεν είναι μόδα αλλά ανάγκη! Ο σεβασμός στο ζαηαανό είναι σεβασμός στη ζωή. Φτενός ο τόπος, η βοσκή των αιγοπροβάτων εξασφάλιζε τα χρειώδη και, σ'ένα βαθμό, την επιβίωση.
Παλιότερα, κάθε χρόνο στα μισά του Γενάρη οι Σφακιανοί άναβαν τους φούρνους. Ζύμωναν και φούρνιζαν τα τάματα της χρονιάς. Τα περισσότερα τάματα πλάθονταν σε σχήμα ανθρωπίνου σώματος. Ωστόσο, πολλές Σφακιανές έπλαθαν κεφάλια και μάτια, πόδια και χέρια, ακόμη και καρδιές. Αν αρρώσταινε κάποιος τον έταζαν στον Αγιο. Και... τον πήγαιναν. Κάθε πρωί στις 17 του Γενάρη, κάτω από δύσκολες συνήθως συνθήκες (κακοκαιρίες), ο χώρος μπροστά από το τέμπλο μετατρεπόταν σε τόπο εκπλήρωσης του χρέους: δεκάδες ψωμιά ήταν εκεί και περίμεναν τον ιερέα να τα ευλογήσει. Κι ύστερα, στο τέλος, έκοβαν σε κομμάτια τους ανθρωπόσχημους άρτους και πρόσφεραν στο εκκλησίασμα.
Διηγούνται πως μια Σφακιανή είχε τάξει το κεφάλι του παιδιού της που πονοΰοε, Και πήγε το τάμα της στον Αγιο Αντώνιο, αλλά πρωτοτύπησε. Μέσα στο ζυμάρι είχε βάλει και... μυζήθρα! Το κεφάλι και το μυαλό. Η καινοτομία σχολιάστηκε μάλλον αρνητικά. Τέτοιο φαινόμενο δεν επαναλήφθηκε. Οι κοινωνίες γνωρίζουν να βάζουν από μόνες τους φραγμούς. Γνωρίζουν πού τελειώνουν τα όρια της ευλάβειας και πού αρχίζει το μη ανεκτό, που μπορεί να είναι και ύβρις!
Όπως είπαμε ήδη, το έθιμο βρίσκεται ήδη σε υποχώρηση.
Πηγή : Νίκος Ψιλάκης
Πρώτη δημοσίευση: Κρητικό Πανόραμα, 4, Μάης - Ιούνης 2004:82-101