Ο κόλπος του Δερματά συνδέεται με ζωντανές παραδόσεις και πεποιθήσεις του τόπου, αλλά κυρίως είναι άρρηκτα δεμένος με σημαντικότατα ιστορικά γεγονότα κατά την περίοδο της εικοσαετούς πολιορκίας της Ενετικής CANDIA από τους Οθωμανούς που σήμανε και το τέλος της ιστορίας της, γεγονός που υπερβαίνει τα όρια της τοπικής ιστορίας.
«Κόλπος του Δερματά (Κουμ Καπί) λεγόταν από τους Βενετούς ο όρμος μεταξύ Λιμενικού Περιπτέρου και του Εργοστασίου Ηλεκτροπαραγωγής. Επικοινωνούσε με την πόλη από τη σωζόμενη και σήμερα Πύλη του Δερματά. Στο λιμάνι αυτό αποβιβάστηκαν μια νύχτα του Νοέμβρη 1668 οι ενισχύσεις που οδηγούσε ο κόμης De la Feuillade, γιατί την ημέρα δεν μπορούσαν να πλησιάσουν από τα πυρά των Τούρκων, Αλλά και τότε το πληροφορήθηκαν και άρχισαν τον κανονιοβολισμό. Πολλοί Γάλλοι στρατιώτες πνίγηκαν και η βάρκα που μετέφερε το χρηματοκιβώτιο της αποστολής βυθίστηκε».
Το φυσικό λιμανάκι στον κόλπο του Δερματά χρησιμοποιήθηκε κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, ενώ κατά την πολιορκία του Χάνδακα (1648-1669), όπως ονομαζόταν τότε το Ηράκλειο, χρησιμοποιήθηκε για την τροφοδοσία της αποκλεισμένης από τους Τούρκους πόλης και για τη μεταφορά στρατιωτών που την υπερασπίζονταν. Εισέρχονταν στην πόλη από την Πύλη του Δερματά, που διασώζεται και σήμερα. Κατά τα τελευταία χρόνια της πολιορκίας, ιδιαίτερα το χειμώνα του 1668, οι Τούρκοι προσπαθώντας να αποκόψουν την πόλη από τον υπόλοιπο κόσμο, και άρα να αποκλείσουν τη μεταφορά στρατιωτών, προμηθειών και πολεμοφοδίων, έστησαν τα κανόνια τους με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπούν τον Δερματά και να εμποδίζουν κάθε άφιξη ή αναχώρηση πλοίου.
Οι Βενετσιάνοι και οι Γάλλοι έμπαιναν νύχτα στο λιμανάκι για να μη γίνονται στόχος. Τον Νοέμβριο του 1668 έφτασε με τις δυνάμεις του ο Γάλλος κόμης Ντε λα Φεϊλλάντ, ο οποίος ανέμενε για να μπει νύχτα στον Χάνδακα. Καθώς οι στρατιώτες τους μεταφέρονταν, οι Τούρκοι το αντιλήφθηκαν και άρχισαν τους κανονιοβολισμούς. Τότε βύθισαν μια βάρκα στην οποία βρίσκονταν πολλοί στρατιώτες, που πνίγηκαν, ενώ το μικρό σκάφος πήρε μαζί του στο βυθό και το χρηματοκιβώτιο που έφερε μαζί του ο κόμης. Την επομένη το χρηματοκιβώτιο ανέσυρε από το βυθό ένας Τούρκος αιχμάλωτος της φρουράς της πόλης, όπως αναφέρει ο Νικόλαος Σταυρινίδης στο έργο του «Η τελευταία περίοδος της πολιορκίας του Μεγάλου Κάστρου».
(Από την ΚΡΗΤΗ του Στέργιου Σπανάκη)
Σήμερα όλες οι διεθνείς Συμβάσεις και ο νέος Αρχαιολογικός νόμος 3028/2002 αναφέρονται μεταξύ άλλων στην προστασία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, στην οποία περιλαμβάνονται εκτός των μνημείων και οι ιστορικοί τόποι.
Ο κόλπος του Δερματά βρίσκεται σε επαφή με το παραθαλάσσιο τείχος, -και τα τείχη αποτελούν το σημαντικότερο μνημείο της πόλης-, γειτνιάζει επίσης με την πύλη του Αγίου Ανδρέα και τα διατηρητέα κτίρια της Παλιάς Ηλεκτρικής και του Λιμενικού Περιπτέρου.
Ο κόλπος του Δερματά αποτελεί εξαιρετικό δείγμα συνδυασμού φυσικού τοπίου και μεσαιωνικών οχυρωματικών κατασκευών, το οποίο κινδυνεύει να καταστραφεί λόγω της έκτασης και του χαρακτήρα των προτεινομένων για την δημιουργία μαρίνας μη αναστρέψιμων παρεμβάσεων.
Η κήρυξη του κόλπου του Δερματά ως ιδιαίτερου Ιστορικού Διατηρητέου Μνημείου και Ιστορικού Τόπου είναι άμεση ανάγκη προκειμένου να προστατευθεί η πολιτιστική μας κληρονομιά, η ιστορία, ο σχεδιασμός και το φυσικό περιβάλλον του Ηρακλείου.
