ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ
Πριν ακριβώς 120 χρόνια ιδρύθηκε το πρώτο Αγορανομικό Χημείο στα Χανιά, ενώ υπήρχε ακόμα Τουρκική Διοίκηση στην Κρήτη. Την εποχή εκείνη το λιμάνι των Χανίων αποτελούσε μεγάλο διαμετακομιστικό και εμπορικό κέντρο από όπου γίνονταν οι περισσότερες εισαγωγές τροφίμων, αλλά και γενικότερα εισαγωγές εμπορευμάτων για τις ανάγκες της Μεγαλονήσου.
Υπήρχε για τον παραπάνω λόγο αναγκαιότητα ποιοτικού ελέγχου των τροφίμων που διακινούταν μέσω της πόλης των Χανίων. Την αναγκαιότητα αυτή συνειδητοποίησε, έβαλε σαν έργο – σκοπό ζωής και υπηρέτησε ο Ιωάννης Ν. Βαμβακάς.
Ο Ι.Ν. Βαμβακάς (1870-1960) ήταν διδάκτωρ χημικός του Φυσικομαθηματικού Τμήματος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Αυτός ίδρυσε και λειτούργησε το πρώτο Δημόσιο Χημείο το 1895.
Αφηγείται ο Ι. Βαμβακάς «ότε κατά το 1894 επανήλθον εις Χανιά Κρήτης έταξα σκοπόν της ζωής μου την ίδρυσιν και λειτουργίαν Χημικού Εργαστηρίου εξυπηρετούντος κυρίως την Δημοσίαν Υγείαν και δη την καταπολέμησιν και εξοβελισμόν των εκ Γαλλίας εισαγομένων αλεύρων, των προοριζομένων ιδία διά την κατανάλωσιν της υπαίθρου χώρας και των πτωχοτέρων τάξεων της πόλεως, ποιότητος ακατάλληλου διά την διατροφήν ανθρώπων… Επειδή δε ουδεμία άλλοθεν βοήθεια διεφαίνετο πουθενά συντρέχουσα την πιθανήν ίδρυσιν Χημικού εργαστηρίου, κατέφυγον εις την δημοσιογραφίαν ως διαφωτιστικού μέσου του σκοπού μου. Έπρεπε να μάθει ο κόσμος, εντός του οποίου εφιλοδόξουν να δημιουργήσω Χημείον, τι εσήμαινεν η λέξις Χημεία, λέξις την οποίαν πρώτην φοράν ήκουον οι αναγνώσται μου της πόλεως Χανίων, ήτις αλλαχού ήτο τόσον γνωστή».
Οι δημοσιογραφικές παρεμβάσεις του Βαμβακά στην εφημερίδα “Μεσόγειος” θα ευαισθητοποιήσουν τον τότε Διοικητή Κρήτης Αλέξανδρο Καραθεοδωρή Πασά (1833 – 1906) με απόφαση του οποίου ιδρύθηκε το Αγορονομικό Χημείο για τον κρατικό έλεγχο των τροφίμων και την αρωγή του στην εποπτεία της δημόσιας υγείας.
Η Δημαρχία θα προσφέρει 30 χρυσά εικοσάφραγκα για τον εξοπλισμό του χημείου και ο Ι. Βαμβακάς θα κάνει την πρώτη παραγγελία σε χημικά όργανα και αντιδραστήρια στη Γερμανία. Η λειτουργία του χημείου ήταν γεγονός. Άρχισαν να διενεργούνται οι πρώτοι ποιοτικοί έλεγχοι τροφίμων παρόλα τα προβλήματα, που παρουσιάστηκαν τόσο λειτουργικά όσο και οφειλόμενα στις δολοπλοκίες των Τούρκων, που είδαν τις αρμοδιότητές τους να περιορίζονται. Τον Ιανουάριο του 1897 η λειτουργία του εργαστηρίου σταματά λόγω της επανάστασης (σφαγές και καταστροφή της πόλης), ενώ ο Βαμβακάς υποχρεώνεται να εγκαταλείψει τα Χανιά για να καταταγεί εθελοντής στον πόλεμο του 1897.
Επιστρέφει όμως μετά από έναν χρόνο και ξεκινά πάλι τις προσπάθειες για τη λειτουργία του χημείου. Οι προσπάθειες αποδίδουν καρπούς τον Μάρτιο του 1900 που με τον υπ’ αριθμ. 143 νόμο της νεοσύστατης Κρητικής Πολιτείας αποφασίζεται «η σύστασις εν Χανίοις Χημείου».
Καθοριστικό ρόλο στην απόφαση αυτή έπαιξε ο Μανούσος Κούνδουρος ως Σύμβουλος (Υπουργός) Εσωτερικών.
Τον Απρίλιο του ίδιου έτους ο Βαμβακάς λειτουργεί το Χημείο αρχικά στην κουζίνα του σπιτιού του, μετά στο οίκημα της Κρητικής Χωροφυλακής και αργότερα στο Διοικητήριο, όπου και παρέμεινε για 25 χρόνια μέχρι της κατεδαφίσεώς του για τον εξωραϊσμό της Πλατείας.
Οι συνθήκες λειτουργίας του χημείου γλαφυρά περιγράφονται σε αφήγηση του Ι. Βαμβακά στον δρα Ι. Κανδήλη, χημικό παλαιό πρόεδρο της Ε.Ε.Χ:
«Τα πρώτα χρόνια του Κρατικού Χημείου από το 1900-1908 υπήρξαν μαρτυρικά.
Ηγωνιζόμην σκληρά διά την οργάνωσιν του νέου εργαστηρίου, διά την επιβολήν της υπάρξεώς του, διά την αναγνώρισιν του ατόμου μου ως χημικού, εναντίον της αντιδράσεως πολλών κρατικών οργάνων, εναντίον της αντιδράσεως των εισαγωγέων και των πωλητών τροφίμων εκ του εξωτερικού, …των προξένων, ιδία Γαλλίας και Αυστρίας… Αλλά εκτός τας επιβουλάς αυτάς, εχθρότητος και συκοφαντίας πρέπει να προσθέσετε τον κάματον διά μελέτας, προσφυγάς εις ξένα συγγράμματα και ξένα επιστημονικά κέντρα. Ουδέν σχετικόν ελληνικόν σύγγραμμα υπήρχε τότε και ουδεμία συστηματική μελέτη επι των ελληνικών προϊόντων είχε γίνει ακόμη. Επρεπε, λοιπόν, διαρκώς να μελετώ, νυχθημερόν, την ξένην χημικήν βιβλιογραφίαν και παραλλήλως να πειραματίζωμαι υπο την πίεσιν και τον φόρτον της ογκώδους τρεχούσης υπηρεσίας… Ειργαζόμην κατάμονος, εις μίαν μικράν και πρωτόγονον Χώραν χωρίς επαρκή τεχνικά μέσα, χωρίς άλλον βοηθόν, χωρίς επαρκή συγγράμματα, χωρίς να είναι δυνατόν να ανταλλάξω ποτέ μιαν σκέψη μου με άλλον τινά πλέον εμού πεπειραμένον συνάδελφον. Έζησα μιαν πραγματικήν κόλασιν».
Ομως μετά από τόσους αγώνες και προσπάθειες, η δράση και η κοινωνική προσφορά του Χημείου κατοχυρώνεται και επιβάλλεται. Η τεράστια προσφορά του πρώτου Χημείου φαίνεται από το πλήθος των αναλύσεων που πραγματοποιήθηκαν σ’ αυτό, τις πρωτότυπες δημοσιεύσεις, τη διεθνή αναγνώριση τη βοήθειά του προς τις Υγειονομικές Αρχές, και όχι μόνο, της πόλης των Χανίων.
Πρωταρχικά έγινε έλεγχος στα εισαγόμενα από τη Γαλλία άλευρα, τα οποία ήταν ποιοτικά ακατάλληλα, κατασκευασμένα στη Μασαλία και είχαν προορισμό την κατανάλωσή τους από αγελάδες της Ελβετίας και από άλλα ζώα, της Αλγερίας και του Μαρόκου. Εξέτασε και γνώρισε στον επιστημονικό κόσμο την ποιότητα του κρητικού λαδιού και κρασιού. Ολες οι βιοχημικές και μικροβιολογικές αναλύσεις του Δημοτικού Νοσοκομείου γίνονταν σ’ αυτό μέχρι το 1930. Ανακάλυψε τη νοθεία της κινίνης που έκανε η εταιρία Σ.Π.Ε.Σ στα φάρμακα του Ελληνικού Στρατού, βοηθώντας έτσι στην καταπολέμιση της ελονοσίας. Έγιναν αναλύσεις γάλακτος, βουτύρου καμήλας, λίπους στρουθοκαμήλου, ζελατινών, γομμών, διακρίσεις οινοπνεύματος, μελέτες για τη σαπωνοποιία και τον τρόπο βαφής αρχαιολογικών ευρημάτων, ανάλυση της σύστασης μετεωρίτη, που είχε πέσει και βρεθεί στην Κρήτη.
Εγγραφες μαρτυρίες για τα παραπάνω υπάρχουν σε πολυάριθμα δημοσιεύματα σε τοπικές εφημερίδες, σε πρακτικά διεθνών συνεδρίων και αλλού. Ενδεικτικά αναφέρουμε το βιβλίο «Εργασίαι του εν Χανίοις Δημοσίου Χημείου», που εκδόθηκε από την Κρητική Πολιτεία το1913, το οποίο είναι το πρώτο στο είδος του στην Ελλάδα και το οποίο για τον λόγο αυτό ονομάστηκε από τον χημικό κόσμο “ΚΙΒΩΤΟΣ” http://issuu.com/ekfechania/docs/en_chaniois?e=6858649/1424096
Αλλες δημοσιεύσεις είναι “Περί Γεωργίας και Βιομηχανίας”, “Φαρμακευτικαί αγυρτίαι πρακτικών μαιών”. Ολα βέβαια με την υπογραφή του Ι. Βαμβακά.
Θα πρέπει να αναφερθεί ότι από το 1915 το Χημείο της Κρητικής Πολιτείας θα συγχωνευθεί με το Χημείο του Υπουργείου Οικονομικών, ενώ το 1929 επισήμως θα μετονομαστεί σε Παράρτημα Χανίων του Γενικού Χημείου του Κράτους.
ΣΤΟ ΣΗΜΕΡΑ
Πέρα από τις ιστορικές έρευνες και εργασίες που υπάρχουν για όλα τα παραπάνω σήμερα μια μεταφορά στις τότε καταστάσεις και γεγονότα μπορεί να “γευτεί” και να πάρει κάποιος επισκεπτόμενος το Μουσείου Χημείας Χανίων.
Η ιδέας της δημιουργίας του ανήκει στο Ελευθ. Συνοδινός, γενικό δ/ντή του Γ.Χ.Κ., ο οποίος συλλαμβάνει την ιδέα στην στέγη του μεγάρου των χημικών υπηρεσιών Χανίων, να κατασκευαστεί η πιστή αναπαράσταση του εργαστηρίου του Ι. Βαμβακά. Το 1965 με την προσωπική επίβλεψη και τις οδηγίες του Ν. Βαμβακά αυτό γίνεται πραγματικότητα όσον αφορά το κτηριακό τμήμα του.
Παράλληλα γίνονται προσπάθειες και συλλέγονται παλαιά όργανα – συσκευές και ότι είχε διασωθεί από το παλαιό εργαστήριο. Ο χώρος αυτός και το υλικό θα παραμένουν χωρίς να αξιοποιηθούν μέχρι τις 31/11/1994 (29 ολόκληρα χρόνια), οπότε το τότε Δ.Σ. του τοπικού Συλλόγου Χημικών σε συνέντευξη Τύπου ανακοινώνει την ύπαρξη του χώρου αυτού και ζητά την υποστήριξη των αρμοδίων φορέων για τη λειτουργική αποκατάσταση του χώρου. Οι προσπάθειες (ο αγώνας) για να γίνει αυτό, αποφέρουν καρπούς και στις 28/7/97 παρουσιάζεται στο κοινό το ολοκληρωμένο πλέον Μουσείο Χημείας Χανίων, το οποίο σας περιμένει να το επισκεφθείτε φυσικά μετά από συνεννόηση με τον προϊστάμενό του Β. Μαρκάκη στο τηλέφωνο 2821042504.
Δημοσιεύουμε την παρούσα εργασία για ιστορικούς λόγους μετά από το δημοσίευμα των Χ.Ν. (Σάββατο 25 Απριλίου “Ανάδειξη Μουσείου Χημείας” σελ. 8) και με τη διαβεβαίωση ότι χημικοί της πόλης μας θα συνδράμουν με όλες τους τις δυνάμεις σε κάθε τέτοιου είδους πρωτοβουλίες της Δημοτικής μας Αρχής.
*χημικός – υπεύθυνος ΕΚΦΕ Χανίων
Βιβλιογραφία:
• Αρχεία Μουσείου Χημείας Χανίων
• Το Πρώτον Ελληνικόν Κρατικόν Χημείον και ο ιδρυτής του Ι.Βαμβακάς
Δρ. Ι. Κανδήλη “Χημικά χρονικά” Ιούλιος – Αυγουστος 1954
• Εργασίαι του εν Χανίοις Δημοσίου Χημείου
Ι. Βαμβακά εθνικό τυπογραφείο 1913
• Το πρώτο Ελληνικό Κρατικό Χημείο
Δημοσθ. Μαρκογιαννάκη Ελλωτία τόμος 4ος Χανιά 1995
• Αφιέρωμα στο Μουσείο Χημείας Χανίων
Δημοσθ. Μαρκογιαννάκη, Α. Βαμβακά, Ε.Α. Βαρέλλα “Χ.Χ” Τεύχος 5 1998.
ΧΑΝΙΩΤΙΚΑ ΝΕΑ