Λόγω των εσχάτως επελθουσών μεταβολών εις το εν Βάμω Γυμνάσιον, το εκπαιδευτικόν τούτον ίδρυμα κατέστη αδύνατον πλέον να λειτουργήση, καθόσον οι υπολειφθέντες τρεις τον αριθμόν καθηγηταί, δεν επαρκούσι. Προ του κινδύνου να διακόψη την λειτουργίαν του το Γυμνάσιον συνελθόντες οι κάτοικοι της επαρχίας Αποκορώνου εις συλλαλητήριον εν Βάμω, συνέταξαν και επέδωσαν εις τον Γεν. Διοικητήν και δια τούτου εις την Κυβέρνησιν ψήφισμα, παρακαλούντες όπως μεριμνήση αύτη δια την πλήρωσιν των κενωθεισών θέσεων, ίνα αποκατασταθή η κανονική λειτουργία του εκπαιδευτήριου τούτου. Ο αναπληρών τον Γενικόν Διοικητήν κ. Παπαλέκας ετηλεγράφησε αμέσως εις το Υπουργείον συνιστών θερμότατα την δίκαιαν αίτησιν των κατοίκων διεβίβασε δε συγχρόνως τηλεγραφικώς και αντίγραφον του επιδοθέντος αυτώ ψηφίσματος…».
![]()
(Εφημερίδα “Νέα Έρευνα”, αριθ. 2489/24-3-1921)
Σχεδόν ένας αιώνας αργότερα, από το πιο πάνω δημοσίευμα στον τοπικό τύπο της εποχής και συνεχίζουν τα γραφόμενα να είναι τόσο επίκαιρα. Σαν να άλλαξαν ελάχιστα πράγματα στο χώρο της παιδείας, η οποία συνεχίζει ανηλεώς να παλεύει με τον ίδιο της τον εαυτό, αγωνιζόμενη να ξεπεράσει τις συνεχώς εμφανιζόμενες δυσκολίες.
Στο πρώτο μέρος της ιστορικής αναφοράς για το Γυμνάσιο Βάμου (ΧΝ, 24 Οκτωβρίου 2014), έγινε παρουσίαση της πορείας τού εν λόγω σχολείου μέσα στο χρόνο, από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα. Ένα από τα ιστορικότερα επαρχιακά σχολεία της Κρήτης (1883 πρώτη επίσημη αναφορά με μία Γυμνασιακή τάξη) συνεχίζει αδιάκοπα την παρουσία του στο χώρο της εκπαίδευσης στον Αποκόρωνα, διαδραματίζοντας πολλές φορές σπουδαίο ρόλο και στον τομέα του πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή.
Με αφορμή το 1ο Μαθητικό Συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες μέρες στα Χανιά, με τίτλο «Η ιστορία της Μέσης Εκπαίδευσης στην Κρήτη», γίνεται σε αυτό – το 2ο – σημείωμα μια προσπάθεια προσέγγισης της σχολικής ζωής εκ των έσω, ξεφυλλίζοντας Μητρώα, Μαθητολόγια, Γενικούς Ελέγχους, Ποινολόγια, αποκόμματα και κάθε είδους έντυπο που θα μπορούσε να μαρτυρήσει καλά κρυμμένα μυστικά χρόνων πολλών.
![]()
Στα γυμνασιακά χρόνια ανήκουν οι κανόνες λειτουργίας του σχολείου, οι ποινές, οι εκδρομές, οι αθλητικές δραστηριότητες, η ίδια η φοίτηση στο σύνολό της.
Ο κανονισμός του σχολείου αλλάζει μέσα στο χρόνο ανάλογα με την εκάστοτε νομοθεσία του Υπουργείου Παιδείας περί συμπεριφοράς και εμφάνισης των μαθητών αλλά και με τους ηθικούς κανόνες της κοινωνίας και του περίγυρου. Για παράδειγμα, η ενδυμασία που άλλοτε έπρεπε να είναι τυποποιημένη και ομοιόμορφη, σήμερα η επιλογή της θεωρείται αναφαίρετο δικαίωμα των μαθητών. Με δεδομένο πως οι μαθητές πήγαιναν στο σχολείο μετά από πολύωρη και περιπετειώδη πεζοπορία – πολλοί από αυτούς ξυπόλητοι και ρακένδυτοι – αλλά και επέστρεφαν στο σπίτι με τον ίδιο τρόπο, όλα τα παραπάνω αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Στο πρώτο μέρος της ιστορικής αναφοράς για το Γυμνάσιο Βάμου (ΧΝ, 24 Οκτωβρίου 2014), έγινε παρουσίαση της πορείας τού εν λόγω σχολείου μέσα στο χρόνο, από την ίδρυσή του μέχρι και σήμερα. Ένα από τα ιστορικότερα επαρχιακά σχολεία της Κρήτης (1883 πρώτη επίσημη αναφορά με μία Γυμνασιακή τάξη) συνεχίζει αδιάκοπα την παρουσία του στο χώρο της εκπαίδευσης στον Αποκόρωνα, διαδραματίζοντας πολλές φορές σπουδαίο ρόλο και στον τομέα του πολιτισμού στην ευρύτερη περιοχή.
Με αφορμή το 1ο Μαθητικό Συνέδριο, που πραγματοποιήθηκε πριν λίγες μέρες στα Χανιά, με τίτλο «Η ιστορία της Μέσης Εκπαίδευσης στην Κρήτη», γίνεται σε αυτό – το 2ο – σημείωμα μια προσπάθεια προσέγγισης της σχολικής ζωής εκ των έσω, ξεφυλλίζοντας Μητρώα, Μαθητολόγια, Γενικούς Ελέγχους, Ποινολόγια, αποκόμματα και κάθε είδους έντυπο που θα μπορούσε να μαρτυρήσει καλά κρυμμένα μυστικά χρόνων πολλών.
Στα γυμνασιακά χρόνια ανήκουν οι κανόνες λειτουργίας του σχολείου, οι ποινές, οι εκδρομές, οι αθλητικές δραστηριότητες, η ίδια η φοίτηση στο σύνολό της.
Ο κανονισμός του σχολείου αλλάζει μέσα στο χρόνο ανάλογα με την εκάστοτε νομοθεσία του Υπουργείου Παιδείας περί συμπεριφοράς και εμφάνισης των μαθητών αλλά και με τους ηθικούς κανόνες της κοινωνίας και του περίγυρου. Για παράδειγμα, η ενδυμασία που άλλοτε έπρεπε να είναι τυποποιημένη και ομοιόμορφη, σήμερα η επιλογή της θεωρείται αναφαίρετο δικαίωμα των μαθητών. Με δεδομένο πως οι μαθητές πήγαιναν στο σχολείο μετά από πολύωρη και περιπετειώδη πεζοπορία – πολλοί από αυτούς ξυπόλητοι και ρακένδυτοι – αλλά και επέστρεφαν στο σπίτι με τον ίδιο τρόπο, όλα τα παραπάνω αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον.
Απόσπασμα από τον κανονισμό του σχολείου το 1967…
Εν Βάμω και εν τω γραφείω του Γυμνασίου, σήμερον την 20ην Οκτωβρίου 1967, συνήλθεν ο Σύλλογος Διδασκόντων Καθηγητών, όπως λάβη γνώσιν της σχετικής εγκυκλίου της Γενικής Επιθεωρήσεως περί καταρτισμού του κανονισμού λειτουργίας του σχολείου ο οποίος συνταχθείς έχει ως εξής:
• Άπαντες οι μαθηταί του Γυμνασίου υποχρεούνται να φέρωσι παντού και πάντοτε το σήμα του Σχολείου (κονκάρδα με γλαύκα και τα γράμματα Γ.Β.) και τον αριθμόν.
• Άπαντες οι μαθηταί υποχρεούνται να προσέρχονται μετά την κρούσιν του κώδωνος ταχέως και αθορύβως εις την πρωϊνήν προεσευχήν, διαρκούσης της οποίας θα ευρίσκωνται εν στάσει προσοχής και μετά του προσήκοντος προς την ιερότητα της στιγμής σεβασμού.
Εν Βάμω και εν τω γραφείω του Γυμνασίου, σήμερον την 20ην Οκτωβρίου 1967, συνήλθεν ο Σύλλογος Διδασκόντων Καθηγητών, όπως λάβη γνώσιν της σχετικής εγκυκλίου της Γενικής Επιθεωρήσεως περί καταρτισμού του κανονισμού λειτουργίας του σχολείου ο οποίος συνταχθείς έχει ως εξής:
• Άπαντες οι μαθηταί του Γυμνασίου υποχρεούνται να φέρωσι παντού και πάντοτε το σήμα του Σχολείου (κονκάρδα με γλαύκα και τα γράμματα Γ.Β.) και τον αριθμόν.
• Άπαντες οι μαθηταί υποχρεούνται να προσέρχονται μετά την κρούσιν του κώδωνος ταχέως και αθορύβως εις την πρωϊνήν προεσευχήν, διαρκούσης της οποίας θα ευρίσκωνται εν στάσει προσοχής και μετά του προσήκοντος προς την ιερότητα της στιγμής σεβασμού.
• Η κυκλοφορία των μαθητών κατά μεν τη χειμερινήν περίοδο είναι η 8 (ογδόη) εσπερινή από δε της 1ης Μαΐου η ενάτη και ημίσεια (9 ½) εσπερινή.
• Απαγορεύεται εις τους μαθητάς να συχνάζωσιν εις τους κινηματογράφους, τα καφενεία και σφαιριστήρια και εις άλλα ύποπτα και θορυβώδη κέντρα.
Όσοι παρέβαιναν τον κανονισμό του σχολείου τιμωρούνται αναλόγως…
Στις 12-17 Ιουλίου 1928 πραγματοποιείται στα Χανιά το Α΄ Παιδαγωγικό Συνέδριο των εν Κρήτη Λειτουργών της Μέσης Εκπαίδευσης. Κατά τη δεύτερη μέρα του συνεδρίου, ο Γυμνασιάρχης του Γυμνασίου Βάμου Στέφανος Μυλωνάκης αναφέρει μεταξύ άλλων στην εισήγησή του: «…το σημερινόν γυμνάσιον λησμονεί ότι το σχολείο είναι ζωή, χαρά και όχι νέκρα. Ελλείπει από αυτό η συναισθηματική όψις των ενεργών γνώσεων, ελλείπει η δημιουργική δράσις, ελλείπει η πράξις και πανταχού διαπρέπει η απομνημόνευσις και ουδέν περισσότερον. Η εξωσχολική ζωή δεν χαιρετίζεται ευπροσδέκτως και το παράδειγμα του διδασκάλου δεν εκτιμάται δεόντως…».
Ανέκαθεν τα πρακτικά του σχολείου τράβαγαν το ενδιαφέρον μαθητών, καθηγητών και ερευνητών μιας και στις κιτρινισμένες, από το χρόνο σελίδες τους, καταγράφονταν με κάθε λεπτομέρεια και φυλάσσονταν από τα αδιάκριτα βλέμματα, τα καλώς και κακώς κείμενα του μαθητικού βίου.
Ποινολόγιο… ο τρόμος του μαθητή…
«Σήμερον την 14ην του μηνός Μαρτίου του έτους 1970 και ημέραν Σάββατον, συνελθών εν τω Γραφείο του Γυμνασίου ο Σύλλογος των Καθηγητών σε συνεδρίαν και λαβών υπ’ όψιν προφορικών αναφορών καθηγητριών ότι αι μαθήτριαι της Δ’ τάξεως Β.Π. και Ν.Ε. κατά τας απογευματινάς ώρας της Παρασκευής 13ης Μαρτίου και καθ’ όν χρόνον αύται ώφειλον να ευρίσκονται εις το χωρίον των, εθεάθησαν μετά νεαρού εις τόπον και θέσιν έξωθεν της κωμοπόλεως Βάμου, πράγμα το οποίον είχεν ως συνεπείας τα δυσμενή σχόλια των διαβατών και γενικώς αποτελεί πράξιν ήτις απάδει προς την ιδιότητα της μαθητρίας. Αποφασίζει:
Πρώτον: Τιμωρεί την Β.Π. λίαν επιεικώς και λόγω της καλής μέχρι σήμερον διαγωγής ταύτης δια της ποινής της τετραημέρου αποβολής, επιφυλασσόμενος να χαρακτηρίσει την διαγωγήν ταύτης αναλόγως της περαιτέρω συμπεριφοράς της.
Δεύτερον: Τιμωρεί ομοίως την μαθήτριαν Ν.Ε. δια της αύτης ως άνω ποινής της τετραημέρου αποβολής και επιπλέον λαβών υπ’ όψιν το γεγονός ότι η ως άνω μαθήτρια επανειλημμένως έχει δώσει αφορμάς αφορώσας εν γένει εις την συμπεριφοράν της εν τω σχολείω και εκτός αυτού, χαρακτηρίζει την διαγωγήν της ως Κοσμίαν.
«Σήμερον την 14ην του μηνός Μαρτίου του έτους 1970 και ημέραν Σάββατον, συνελθών εν τω Γραφείο του Γυμνασίου ο Σύλλογος των Καθηγητών σε συνεδρίαν και λαβών υπ’ όψιν προφορικών αναφορών καθηγητριών ότι αι μαθήτριαι της Δ’ τάξεως Β.Π. και Ν.Ε. κατά τας απογευματινάς ώρας της Παρασκευής 13ης Μαρτίου και καθ’ όν χρόνον αύται ώφειλον να ευρίσκονται εις το χωρίον των, εθεάθησαν μετά νεαρού εις τόπον και θέσιν έξωθεν της κωμοπόλεως Βάμου, πράγμα το οποίον είχεν ως συνεπείας τα δυσμενή σχόλια των διαβατών και γενικώς αποτελεί πράξιν ήτις απάδει προς την ιδιότητα της μαθητρίας. Αποφασίζει:
Πρώτον: Τιμωρεί την Β.Π. λίαν επιεικώς και λόγω της καλής μέχρι σήμερον διαγωγής ταύτης δια της ποινής της τετραημέρου αποβολής, επιφυλασσόμενος να χαρακτηρίσει την διαγωγήν ταύτης αναλόγως της περαιτέρω συμπεριφοράς της.
Δεύτερον: Τιμωρεί ομοίως την μαθήτριαν Ν.Ε. δια της αύτης ως άνω ποινής της τετραημέρου αποβολής και επιπλέον λαβών υπ’ όψιν το γεγονός ότι η ως άνω μαθήτρια επανειλημμένως έχει δώσει αφορμάς αφορώσας εν γένει εις την συμπεριφοράν της εν τω σχολείω και εκτός αυτού, χαρακτηρίζει την διαγωγήν της ως Κοσμίαν.
Ο χρόνος μοιάζει να μην αγγίζει την αυστηρότητα και τις ποινές. Τρία χρόνια αργότερα διαβάζουμε…
• 2/μερος αποβολή από 6 έως και 7/4/1973 στον Γ…. Ιωάννη και στον Π…. Χαράλαμπο διότι απεχώρησαν προ της υποστολής της σημαίας.
• 5/μερος αποβολή από 30/5/1973 έως 3/6/1973 στον Β…. Πέτρο και τον Π….. Μιλτιάδη λόγω απρεπούς συμπεριφοράς εντός της τάξεως (έρριπτον εις τας μαθητρίας ρεβίθια).
• 8/μερος αποβολή από 7/6/1973 έως 14/6/1973 στον Π…. Αντώνιο διότι δια μαχαιριδίου κατέστρεψε τον φλοιόν των πεύκων του άλσους του Γυμνασίου.
Η αυστηρότητα των παρελθόντων χρόνων, οι δυσκολίες που αντιμετώπιζαν οι μαθητές στη μεταφορά τους αλλά και το φορτωμένο πρόγραμμά τους, ξεχνιόνταν στη θέα του απολυτηρίου που πρέπει να σημειώσουμε ότι κατείχε τη θέση των σημερινών πτυχίων.
Οι Γυμναστικές Επιδείξεις του Γυμνασίου Βάμου αποτελούσαν το ύψιστο πολιτιστικό και καλλιτεχνικό γεγονός του έτους για την επαρχία Αποκορώνου. Μαθητές και μαθήτριες με ομοιόμορφες στολές, παρατάσσονταν στο χώρο του Γυμναστηρίου και σε άψογους σχηματισμούς έδιναν δείγματα συνεργασίας και ήθους και παράλληλα αποδείκνυαν ότι ο αθλητισμός μπορεί να συμβαδίσει με τη μόρφωση.
Πάντοτε για το Γυμνάσιο Βάμου οι εκδρομές είτε αυτές γίνονταν στη φύση είτε σε κάποιο αρχαιολογικό χώρο, είχαν βαθιά εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Κάθε εκδρομή στα χωριά του Αποκόρωνα είχε τα στοιχεία του καινούργιου, της δημιουργίας, της διδασκαλίας, της έρευνας. Την τιμητική τους είχαν τα Δρυδάκια, το Καλαμίτσι, ο Άγιος Αντώνιος, ο Άγιος Ματθαίος, η Λιτσάρδα, οι Καλύβες, η Μακρά Πεζούλα, ο Άγιος Μάμας, το Γαβαλοχώρι, η Κάινα και τα Τσικολιανά. Από όλες όμως τις εκδρομές δεν έλλειπε ποτέ η διασκέδαση, ο χορός, το τραγούδι μαθητών και καθηγητών αλλά και τα ευτράπελα. Οι μαθητές και οι καθηγητές του Γυμνασίου Βάμου όχι μόνο συμμετείχαν στα κοινωνικά δρώμενα αλλά τα διαμόρφωναν και τα καθιέρωναν.
Μεγάλη γιορτή για την Επαρχία Αποκορώνου αποτέλεσαν τα «Παναποκορώνια». Πανεπαρχιακοί αγώνες εις ανάμνηση της απελευθερώσεως του Αποκόρωνα από τον Τουρκικό ζυγό. Ήταν πρόταση του αείμνηστου Γυμνασιάρχη Ιωάννη Κλωνάρη και είχαν καθοριστεί να εορτάζονται την 3η Κυριακή κάθε Μάη με το Βασιλικό Διάταγμα 149 / 17-2-1961. Στον πρώτο εορτασμό, μεταξύ των άλλων προσκεκλημένων, παραβρέθηκε και ο πρίγκιπας Πέτρος, γιος του αρμοστή της Κρήτης πρίγκιπα Γεωργίου, από τον οποίο ο Κλωνάρης είχε ζητήσει να έρθει ντυμένος Κρητικός με τα μεϊντανογέλεκα, την κεντητή κάπα και το ασημωτό Κρητικό μαχαίρι.
Τα χρόνια περνούν μα οι αναμνήσεις μένουν ζωντανές να θυμίζουν στον καθένα πως τα μαθητικά χρόνια είναι τα ομορφότερα του ανθρώπου ακόμα και μέσα από δυσκολίες.
Στα πλαίσια της ερευνητικής διαδικασίας για το παρελθόν του Γυμνασίου Βάμου, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που θέλησαν να καταθέσουν τις αναμνήσεις τους από τα μαθητικά τους χρόνια.
• 78 χρονών σήμερα ο κ. Χαράλαμπος εξομολογείται: «Είχαμε έναν καθηγητή, ο οποίος αργότερα έγινε επίσκοπος, και ήταν φιλόλογος στο σχολείο. Τα παιδιά που έρχονταν ξυπόλητα με τα πόδια το χειμώνα από το κρύο και την παγωνιά δεν μπορούσαν ούτε μολύβι να κρατήσουν για να γράψουν. Ειδικά τότε που δίναμε εξετάσεις του εξαμήνου και είχε βαρυχειμωνιά, ο καθηγητής αυτός μας είπε να βγούμε ανάμεσα στα θρανία και τους διαδρόμους και να χορεύουμε για να μπορέσουμε να ζεσταθούμε, έστω και λίγο και να γράψουμε. Λόγω των συνθηκών, μετά την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Γερμανούς και όλης της Ελλάδας, είχαμε πολλές ελλείψεις. ούτε τετράδια υπήρχαν, ούτε βιβλία, ούτε τίποτα. Ωστόσο είχαμε την αγάπη των καθηγητών μας, οι οποίοι μας στήριζαν και μας βοηθούσαν. Μάλιστα, είχαμε έναν καθηγητή που έφερνε όλη την αλληλογραφία του και μας έδινε διάφορες ασκήσεις και τις λύναμε πάνω σε παλιούς φακέλους αλληλογραφίας, αφού δεν είχαμε τετράδια.»
• 65 χρονών σήμερα ο κ. Γιάννης αφηγείται: «Θα ήταν Σεπτέμβριος του 1965 όταν μετά τον αγιασμό για την έναρξη της σχολικής χρονιάς ο τότε νεοτοποθετηθής διευθυντής Συνεφάκης Χρήστος (με το παρατσούκλι Bestias δηλαδή το Θηρίο) ανακοίνωνε τις προγραμματικές του δηλώσεις με οδηγίες και συμβουλές προς τους μαθητές, οπότε κάποια στιγμή είπε: «Όστις οραθεί ρυπαίνων τους τοίχους ή θραύων τους υαλοπίνακας (τζάμια) όλωλε!». Εγώ τότε που βρισκόμουν στην πρώτη σειρά, ξεράθηκα στα γέλια από τον παρακείμενο όλωλε που δεν ήξερα και τι σήμαινε. Ο διευθυντής αμέσως αντέδρασε και ρώτησε: «Τις καγχάζει;». Τότε σήκωσα το χέρι μου και παραδέχτηκα το σφάλμα μου. Ο διευθυντής με απέβαλε δύο ημέρες! Ένα μήνα αργότερα και κατά το μάθημα των Λατινικών, επειδή καθυστέρησα να μπω στην αίθουσα ο διευθυντής με ρώτησε: «Πώς λέγεσαι κύριε;». Όταν του είπα το επώνυμό μου, με θυμήθηκε και μου απάντησε: «Α! Παλαιόν κάθαρμα!». Αυτή τη φορά φρόντισα να γελάσω από μέσα μου. Ο ίδιος καθηγητής μια μέρα καθώς έκανε μάθημα στην έκτη τάξη και ενώ μέσα στην αίθουσα επικρατούσε πανδαιμόνιο, απευθυνόμενος προς τους μαθητές είπε: «Έχω διέλθει κύριοι όλα τα Γυμνάσια ολοκλήρου της Ελλάδος, βρωμερότερα υποκείμενα από ταύτην την τάξην και την τετάρτην (τάξη) δεν έχουν ιδει οι οφθαλμοί μου». Δεν χρειάζεται να αναφέρω ότι στην τετάρτη τάξη πήγαινα εγώ.
Ωστόσο αξέχαστοι θα μου μείνουν δύο καθηγητές. Ο ένας είναι ο φιλόλογός μας Ερατοσθένης Καψωμένος από τον Αλικιανό, ο οποίος ήταν υπέρμαχος της δημοτικής γλώσσας, οπαδός της νέας παιδαγωγικής, αγαπητός στους μαθητές, άνοιγε διάλογο μαζί τους, τους ζητούσε να του φέρουν ιστορίες, μύθους, θρύλους, λαϊκές διηγήσεις, ριζίτικα τραγούδια από την περιοχή τους, τα οποία συγκέντρωνε και αργότερα εξέδωσε και βιβλία. Και φυσικά ο αείμνηστος Γυμνασιάρχης Γιάννης Κλωνάρης ο οποίος ήταν πράγματι παιδαγωγός και διατηρούσε πάντα φιλικές σχέσεις με τους μαθητές του, διοργανώνοντας εκδρομές στα χωριά και κάνοντας συχνά αποκαλυπτήρια μαρμάρινων στηλών στις πλατείες των χωριών μας, αφιερωμένων κυρίως σε αγωνιστές της αντίστασης και επιφανείς προσωπικότητες.»
Κλείνοντας αυτό το ιστορικό σημείωμα κάνουμε μια μικρή αναφορά σε απόσπασμα από την έκθεσης λειτουργίας του σχολείου το 1965 προς τον Γενικό Επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης της ΙΖ’ Εκπαιδευτικής Περιφέρειας (Το έγγραφο προέρχεται από το αρχείο του 1ου Γενικού Λυκείου Χανίων).
«Εθεσπίσαμε από την αρχή του σχολικού έτους τας επισκέψεις εις τα δωμάτια των μαθητών των καταγομένων εκ χωρίων και διαμενούντων εις Βάμον, υπό ομάδας καθηγητών κατά τας νυχτερινάς ώρας. Κατά τας επισκέψεις μας ταύτας παρακολουθήσαμεν τον τρόπον μελέτης των μαθητών μας, ως και τους όρους διαβιώσεως αυτών. Τούτον εύρομεν επωφελές, διότι οι μαθηταί ηναγκάζοντο να μελετούν και να παραμένουν εις τα δωμάτιά τους εκ του φόβου μήπως δεν επιτύχωμεν αυτούς εις τα δωμάτιά τους κατά τας επισκέψεις μας ταύτας.»
ΠΗΓΕΣ: Κλωνάρης Γιάννης,
Ο Βάμος στις αρχές του αιώνα μας
Ιστορικό Αρχείο Κρήτης
Αρχείο Γυμνασίου Βάμου
Ο Βάμος στις αρχές του αιώνα μας
Ιστορικό Αρχείο Κρήτης
Αρχείο Γυμνασίου Βάμου