Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη βρίσκεται στον παραλιακό οικισμό του Χόνδρου Καστρί στο αριστερό άκρο ττου δρόμου που οδηγεί από το Χόνδρο στο Καστρί και απέχει περί τα επτακόσια περίπου μέτρα (700μ.) σε ευθεία γραμμή από την ακτή του Λιβυκού Πελάγους . Το τοπωνύμιο της περιοχής είναι «Άγιος Γεώργιος» (στον Αϊ - Γιώργη), αλλά και «Πλάτη» (στην Πλάτη), νότια του ναού και «Φλέγα» (στη Φλέγα), βόρεια - βορειοδυτικά του ναού. Ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης είναι χτισμένος σε ένα έξοχο φυσικό περιβάλλον στο οποίο κυριαρχούν οι ελιές και
τ αγρίλια, οι μυρτιές, οι χαρουπιές, οι δεσπολιές, οι μπανανιές, οι χουρμαδιές, οι κληματαριές, οι καλαμιές, οι θεόρατες λεύκες και ακόμα πολλά θαμνώδη φρύγανα και αγριολούλουδα.
Ο ναός του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη είναι καμαροσκεπής, μονόχωρος, παλαιότερα κεραμοσκεπής, σήμερα όμως η σκεπή του έχει αντικατασταθεί με μπετόν μεσαίου πάχους. Η παρέμβαση αυτή έγινε στα μέσα του περασμένου αιώνα. Κατ εκείνη τη χρονική περίοδο καταστράφηκαν πιθανότατα και οι τοιχογραφίες του από ανθρώπινο χέρι, το οποίο έδρασε συνειδητά, χωρίς όμως να γνωρίζει τη μεγάλη καταστροφή που προκάλεσε. Ο G. Gerola εντόπισε το ναό (1900-1902), διαπίστωσε ότι ήταν κατάγραφος και τον αναφέρει στον Κατάλογο των τοιχογραφημένων ναών της Κρήτης. Σήμερα στους τοίχους του ναού διακρίνονται ελάχιστα ίχνη τοιχογραφιών, που πρέπει κάποιος να έχει μεγάλη παρατηρητικότητα, ίσως ειδικές γνώσεις, για να τα εντοπίσει. Ξεχωριστό χαρακτηριστικό του ναού του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη είναι η ύπαρξη, τόσο στο βόρειο όσο και στο νότιο τοίχο του, «αντερεισμάτων», δηλαδή αντιστηριγμάτων, που προστέθηκαν προφανώς σε μεταγενέστερη από την κτίση του εποχή για την ενίσχυση, στήριξη και προστασία του αρχικού κτίσματος.
Σε επίσημο έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάνδακα με ημερομηνία Ιανουάριος του 1327μ.Χ. (ADC b.10, Fasc.1, φ.φ. 13ν-15τ και 16τ-17ν) αναφέρεται η «κατανομή σε δύο μερίδια της περιουσίας του ποτέ ευγενούς Iohani Cornaro» ο οποίος διατηρούσε μεγάλη περιουσία στο Χόνδρο (χωράφια, σπίτια, κοπάδια κ.ά.), αλλά και στον οικισμό «Βαγιωνίτης» που αναφέρεται αμέσως μετά από το Χόνδρο και πιθανότατα βρισκόταν πέριξ του ναού του Αγίου Γεωργίου του Βαγιωνίτη, ο οποίος έδωσε στον οικισμό το όνομα «Βαγιωνίτης» ή έλαβε το προσωνύμιο «Βαγιωνίτης» από τον οικισμό του οποίου υπήρξε ενοριακός ναός . Την άποψη αυτή ενισχύει η αδιαμφισβήτητη μαρτυρία παλαιών κατοίκων του Χόνδρου ότι γύρω από το ναό του Αγίου Γεωργίου υπήρχαν ερείπια παλαιών κτισμάτων, τα υλικά (κυρίως πέτρες και πελέκια) των οποίων χρησιμοποίησαν οι κάτοικοι του Χόνδρου στις αρχές του 20ου αιώνα, αλλά και παλαιότερα, για να κτίσουν τα μετόχια τους και άλλα κτίσματα στην ευρύτερη περιοχή.
Από το 1978 έως σήμερα ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης είναι ο ενοριακός ναός της τότε νεοϊδρυθείσης ενορίας Καστρίου Χόνδρου. Όμως, από το 2003 και μετά, για καθαρά πρακτικούς λόγους, χρησιμοποιείται για τις ιερές ακολουθίες ο νεοανεγειρόμενος τρίκλιτος ναός, που τιμάται στον Άγιο Μύρωνα, στην Αγία Κυριακή και στο Γενέσιον του Τιμίου Προδρόμου, παρά το γεγονός ότι δεν έχει ακόμη εγκαινιασθεί . Ο Άγιος Γεώργιος ο Βαγιωνίτης εορτάζει συνήθως στις 23 Απριλίου, εκτός από τις χρονιές που το Πάσχα εορτάζεται μετά τις 23 Απριλίου, οπότε ο Άγιος Γεώργιος εορτάζει τη Δευτέρα του Πάσχα. Η εορτή του ήταν ανέκαθεν το μεγαλύτερο πανηγύρι των κατοίκων του Χόνδρου, που διαρκούσε επί τριήμερο (παραμονή, ανήμερα, επομένη της εορτής). Σ αυτό το πανηγύρι, που γινόταν στον περίβολο του ναού, οι ασκομαντουροπαίκτες, οι λυράρηδες και οι τραγουδιστές του Χόνδρου έβαζαν όλη τη δύναμη της ψυχής τους και της τέχνης τους κι έκαναν να αντιλαλεί όλη η περιοχή από τις παραδοσιακές μελωδίες τους. Συγχρόνως όλοι οι πανηγυριώτες έσερναν το χορό, που διαρκούσε από την παραμονή έως την επόμενη της εορτής ημέρα και σταματούσε μόνο κατά την ώρα των Ιερών Ακολουθιών (Εσπερινός, Όρθρος, Θεία Λειτουργία κ.ά.) και την ώρα του Αγιασμού, που γινόταν στην παρακείμενη Φλέγα αμέσως μετά τη Θεία Λειτουργία. Διαδραματίζονταν τότε διάφορα γεγονότα που δύσκολα περιγράφονται. Μια «ιερή μέθη» καταλάμβανε τις ψυχές των πιστών, που εκδήλωναν με κάθε τρόπο την αγάπη και την αφοσίωσή τους στον Άγιο Γεώργιο . Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Άγιο Γεώργιο το Βαγιωνίτη τιμούσαν και σέβονταν και οι Οθωμανοί - Τουρκοκρητικοί κάτοικοι του Χόνδρου, οι οποίοι τον επικαλούνταν συχνά και έστελναν «τασίματα» στην εορτή του. Ο Αϊ-Γιώργης ο Βαγιωνίτης στη λαϊκή παράδοση Είναι πολύ φυσικό και αναμενόμενο η τοπική λαϊκή παράδοση να έχει επηρεασθεί βαθύτατα και να κάνει σημαντικές αναφορές στον Αϊ-Γιώργη το Βαγιωνίτη. Εξάλλου η πάνδημη συμμετοχή των κατοίκων του Χόνδρου στην εορτή του είναι ενδεικτική για το πόσο και πώς η παρουσία του Αϊ-Γιώργη του Βαγιωνίτη στην περιοχή έχει επηρεάσει την απλή λαϊκή ψυχή. α) Η Φλέγα του Αϊ-Γιώργη Όπως ήδη αναφέρθηκε, κοντά στο ναό του Αϊ-Γιώργη υπάρχει η πανάρχαια Φλέγα, που είναι αναπόσπαστα δεμένη με την ύπαρξη ζωής σ αυτή την περιοχή.
Την είχε θέσει υπό τη σκέπη του ο Άγιος Γεώργιος και το νερό της ανέβλυζε δροσερό και κρυστάλλινο από τα σπλάχνα της γης με τη βούληση και την προστασία του Αϊ-Γιώργη. Όμως, σύμφωνα με την παράδοση, η περιοχή δοκιμάστηκε από ένα θεριό που έβγαινε στη Φλέγα κι έσπερνε την αγωνία και το φόβο στους κατοίκους της περιοχής. Πολλές φορές, μάλιστα, έγινε αφορμή να στερέψει το νερό της και μαζί μ αυτό και η ζωή όλου του γύρω φυτικού και ζωικού κόσμου. Ίσως η παράδοση αυτή να αντικατοπτρίζει πιθανή μείωση ή και διακοπή του νερού της Φλέγας για κάποιο χρονικό διάστημα, που ήταν φοβερή για τη ζωή των ανθρώπων στη γύρω περιοχή. Αυτή την αδικία δεν ήταν βέβαια δυνατόν να την ανεχθεί ο Αϊ-Γιώργης. Δεν μπορούσε να βλέπει να βασανίζεται τόσο πολύ, χωρίς να φταίει, ο λαός που τον είχε προστάτη του και τον τιμούσε. Γι αυτό αποφάσισε να τον λυτρώσει και τον λύτρωσε!! Σ αυτήν ακριβώς την παράδοση, που έχει παγκρήτια εμβέλεια, αναφέρεται το δημοτικό τραγούδι που ακολουθεί. Το αναφέρουμε στην «χονδριγιανή» παραλλαγή του, όπως ακριβώς το διασώζει η τοπική λαϊκή παράδοση του Χόνδρου, γιατί στην Κρήτη το τραγούδι συναντάται ευρύτατα και σε πολλές παραλλαγές. :
«Άγιε Γιώργη αφέντη μου, ομορφοκαβαλάρη αρματωμένος με σπαθί και με χρυσό κοντάρι. Άγιος είσαι στη θωριά κι άγγελος στη νεότη παρακαλώ βοήθα με, Άγιε στρατιώτη. Στη χάρη σου, στη δόξα σου ήρθα να εμφιβάλω, στον τόπο μας εβγήκενε ένα θεριό μεγάλο. Κι αν δεν του πάνε άνθρωπο το βράδυ να δειπνήσει, σταλιά νερό δεν ήφηνε να κατεβεί στη βρύση. Ερίχνανε τα βουλευτιά κι όποιου ήθελε πέσει, πήγαινε το κοπέλι ντου του δράκοντα πεσκέσι. Ο κλήρος τότε ήπεσε και στην αρχοντοπούλα, απού την είχε η μάνα τζη μοναχορηγοπούλα. Ο άρχοντας σαν τ άκουσε πολλά βαρύ του εφάνη. Πάρετε βιος αμέτρητο και το παιδί μου αφήστε. (το βιος και το χρυσάφι, μπροστά στο στόμα του θεριού σβήστηκε κι εμαράθη). Ντύσετε το κοπέλι μου και κάμετέ το νύφη κι αμέτε το του δράκοντα το βράδυ να δειπνήσει. Τρεις κοπελιές την πήραμε να παν να σεργιανίσουν. Στην μιαν άκρα τση πηγής δένουν την κορασίδα.
Μα ο Άγιος Γεώργιος θέλησε να τη σώσει κι από το άγριο θεριό να τηνε λευτερώσει. Καβάλκεψε το μαύρο ντου και μια και δυο στη βρύση, εκειά που βγαίνει το νερό πηγαίνει και καθίζει. Κι η κόρη τον εξάνοιξε με πικραμένο βλέμμα. Φύγε, φύγε, αφέντη μου, να μη σε φάει και σένα κι είναι το άγριο θεριό απού θα φάει εμένα. Άσε με, κόρη, άσε με λίγο να ξαποστάσω κι εγώ σκοτώνω το θεριό κι από δω σε βγάζω. Άσε με ν αποκοιμηθώ πάνω στα γόνατά σου και ίσαμε να ρθει το θεριό δε φεύγω από κοντά σου. Κι ο δράκος εκατέβαινε κι η κόρη αναστενάζει. Ξύπνησε, καβαλάρη μου, που μου πες μη σε γνοιάζει. Κι από τσι φωνές του δράκοντα ο τόπος αντιλάλει. Ο Άγιος σαν τ άκουσε αρπάζει το κοντάρι και στέκεται ανατολικά και το σταυρό ντου κάνει. Και παίζει ντου μια κονταριά και κόβει το λαιμό ντου. Και ξαναδευτερώνει ντου και παίρνει ντη στο σώμα, θρήνος μεγάλος γίνεται στσι πέτρες και στο χώμα. Ο άρχοντας από μακριά στέκεται και του λέει: Πάρε και την κορόνα μου, πάρε και το παιδί μου. Κράθειε και την κορόνα σου, κράθειε και το παιδί σου. Κι η αρχοντοπούλα ολόχαρη ερώτηση του κάνει: Για πες μου, ένδοξε, πώς λένε τ όνομά σου για να σου κάμω χάρισμα, να ναι της αρεσκιάς σου. Αν θες να μάθεις τη γενιά είναι Καππαδοκία κι αν θες να κάμεις χάρισμα, χτίσε μιαν εκκλησία και βάλε και ζωγράφισε Χριστό και Παναγία και στη δεξάντως τη μεριά βάλε ένα καβαλάρη αρματωμένο με σπαθί και με χρυσό κοντάρι».
Η παράδοση αυτή αποκτά δυστυχώς δραματική επικαιρότητα στην εποχή μας. Φαίνεται ότι το φοβερό θεριό «ξανακτύπησε» στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ύστερα από εκατοντάδες χρόνια. Τότε διορύχθηκε μερικές εκατοντάδες μέτρα βορειότερα στην τοποθεσία Σαρακηνός και άρχισε να λειτουργεί με εξαντλητικούς ρυθμούς η γεώτρηση νερού που σήμερα υδρεύει και αρδεύει ολόκληρη την περιοχή. Εξαιτίας της υπεράντλησης του νερού, η Φλέγα του Αϊ-Γιώργη στέρεψε!! γιατί η φλέβα νερού που την τροφοδοτούσε προερχόταν από τον ίδιο υδροφόρο
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ