Η λέξη χαγιάτι προέρχεται από την περσική και τουρκική λέξη hayat, όμως η συνήθεια των κατοίκων των ελληνικών περιοχών να κατασκευάζουν χαγιάτια δεν είναι επηρεασμένη από τους τούρκους, όπως και οι αρχιτεκτονική τους. Ο Νικόλαος Μουτσόπουλος υποστηρίζει ότι οι ανασκαφές που έχει πραγματοποιήσει στη Ρεντίνα έδειξαν ότι το χαγιάτι εμφανίζεται από τον 9ο αιώνα, περίοδος προγενέστερη της εμφάνισης των Οθωμανών στον ελλαδικό χώρο.
Το χαγιάτι είναι ο σκεπαστός εξώστης, στον όροφο του σπιτιού, που αποτελεί προέκταση του εσωτερικού χώρου. Αποτελεί στοιχείο πολλών βορειοελλαδίτικων αρχοντικών, με άλλη ίσως ονομασία, όπως “ηλιακός “ ή “κρεββάτα” στα Γιάννενα, ή “λιακωτό” στη Βέροια.
Πολλές φορές προεξείχε από τον τοίχο είναι ανοιχτό, και στηρίζονταν με αντηρίδες ξύλινες με προσκέφαλα., που κρατάνε τα δοκάρια της στέγης. Συχνά επίσης διαμορφώνεται ένα είδος τοξοστοιχίας με τόξα από μπαγδατί, που παλιότερα τα ονόμαζαν κουρτίνες, ειδικά όταν είχαν κοιλόκυρτα διακοσμητικά σχήματα. Αργότερα το χαγιάτι κλείνεται με μεγάλες τζαμαρίες.
Άλλες φορές ήταν ο ημιυπαίθριος χώρος μπροστά από το σπίτι. Κατά τον 19ο αιώνα συνηθίζονταν να κλείνονταν ο ημιυπαίθριος χώρος και να ενσωματώνεται με την υπόλοιπη οικία.
Η λειτουργία του ημιυπαιθρίου αυτού χώρου (χαγιατιού) ήταν βασική για τη ζωή των κατοίκων της υπαίθρου. Στο χαγιάτι ζούσαν, μαγείρευαν, εργάζονταν, μεγάλωναν τα παιδιά και περνούσαν τα τελευταία χρόνια της ζωής τους οι γέροι της οικογένειας.
ΦΩΤ - ΑΝΤΩΝΗΣ ΓΕΝΝΑΡΑΚΗΣ